Mmmm, deze column kan wel eens (nog) wat meer filosofisch worden. Ik werd laatst getriggerd door het woord ‘compounding’ in een engels-talig stuk over economie. Het ging over het rente op rente effect. U weet allen dat dat effect altijd groter is dan intuïtief gedacht. In ieder geval bij niet-actuarissen. Een klassiek verhaal is dat van de beloning die de uitvinder van het schaakspel vroeg aan de heerser. “Ach doe mij maar 1 rijstkorrel op het eerste veldje van het schaakspel en verdubbel dat steeds op het volgende veldje.” U weet, zoveel rijst bestaat er niet op de wereld. Het liep in het verhaal dan ook niet goed af met de vrager van deze beloning.

Het fenomeen hierachter, ik noem dat exponentieel, kom je in het dagelijks leven heel vaak tegen. Een simpel voorbeeld is brandverzekering van je woning. Een hele lage premie voor een enorm grote schade. De kans is heel klein, de schade groot. Dus als je die deelt met elkaar, dan is het dragelijk voor eenieder. Het fenomeen exponentieel heeft dus ook voordelen.

Bij de uitwerking van het risicomanagementraamwerk werk je continu met dit fenomeen. Immers bij de inschatting van het risico wordt gekeken naar de kans en de impact. Bij exponentieel is de impact fors. Dat maakt het in de praktijk lastig. Er speelt een aantal zaken. Herken je het risico? En herken je het ook indien de gebeurtenis bij dit risico zich daadwerkelijk voordoet? Is er een beheersmaatregel en is die beheersmaatregel ook daadwerkelijk effectief?

Het hele bouwwerk rondom beleggingen is hierop gebouwd. Immers kansen en bedreigingen, positieve rendementen en negatieve rendementen, de volatiliteit daarvan en de correlaties tussen de instrumenten zijn de basis voor de beleggingsportefeuille en het fenomeen dat pensioenfondsen lange termijn beleggers zijn en in het uiterste geval zeer beperkt tactisch beleid voeren.

Maar het runnen van een pensioenfonds is niet alleen beleggen en actuarieel-technische (zeg maar) kwantitatieve risico’s. Het gaat ook om ‘kwalitatieve’ risico’s. Deze zijn veel lastiger te ontdekken, kwantificeren en te beheersen. Maar kunnen existentiële gevolgen hebben. Een willekeurig, maar beroemd, voorbeeld (buiten de sector) is de ontwikkeling van de Boeing 737Max. De verkorte versie is dat een strategisch besluit om nieuwe zuinige motoren te hangen onder een oud vliegtuigontwerp in een extreem korte ontwikkeltermijn (vanwege concurrentie) het leven van vele mensen heeft gekost en aan reparatiewerk ook vele miljarden. Een ogenschijnlijk eenvoudig (bestuurs)besluit in een (hiërarchische) organisatie zonder veel ruimte voor tegengeluid heeft voor een menselijke en financiële en reputationele tragedie gezorgd.

Wat leert dat bestuurders van pensioenfondsen? Een ongeluk zit in een klein hoekje en oorzaken kunnen fors zijn. Het is zaak om een zodanige beheersing in de organisatie te hebben dat een opkomend vuurtje snel wordt gedoofd. Mooie spreekwoorden, tekenen van wijsheid van vroeger welke daadwerkelijk inhoud gegeven kunnen worden in de organisatie. Enkele vertalingen daarvan naar bijvoorbeeld een pensioenfonds.

Governance en cultuur. Ongelukken zijn nooit helemaal te voorkomen. Het komt daarom neer op een zodanige organisatie van macht en tegenmacht, alertheid en vrijheid van signaleren en bediscussiëren dat opkomende risico’s vroegtijdig gesignaleerd worden zodat beheersmaatregelen getroffen kunnen worden. Daarom zijn er three lines of defence, diversiteit in besturen, deskundigheid bij besturen en bestuursbureau’s en aandacht voor een open cultuur.

Proces. Periodieke herijking van het risicoraamwerk, bijvoorbeeld aan de hand van de risicoregisters. Ad hoc signalering en agendering van risico’s om bewust stil te staan bij (externe) ontwikkelingen welke een impact kunnen hebben op het fonds.

Kortom, beste bestuurder het fenomeen ‘exponentieel’ is een onontkoombaar onderdeel van het bestaan. Helemaal voorkomen kan niet, bewust accepteren en beheersen wel en de tools daarvoor zijn reeds aanwezig. En wellicht is een continue open en kritische blik wel de belangrijkste daarvan.