De analogie tussen de ‘menselijke maatschappij’ en ‘de natuur’ is groter dan we wellicht denken. Hoewel de individuele mens bewust kan sturen en daarmee ‘als het ware’ tegen de natuur in kan gaan, werkt dat niet zo als er sprake is van een grotere groep mensen. De dynamiek die dan ontstaat komt overeen met de dynamiek van de natuur. Er is sprake van een chaotisch systeem dat ondanks het woord chaotisch aan wetmatigheden voldoet. Achteraf verklaarbaar, maar zeer moeilijk voorspelbaar. Denk bijvoorbeeld ook aan de financiële markten met crises als de Black Monday in 1987 en de grote recessie in 2008 en al die andere daarvoor, daartussen en daarna.

We kennen het darwinisme als theorie van survival of the fittest. Oftewel, de best aangepaste (plant- en diersoorten) gedijen en de minder aangepaste diersoorten sterven uit. En omdat de natuur een chaotisch – dynamisch – systeem is, zijn planten en dieren continu bezig zich aan te passen. Als dat lukt dan blijven ze, lukt dat niet of is er sprake van een andere dominante soort, dan verdwijnen ze.

Het pensioenlandschap zoals we dat kennen is er al zo’n 75 jaar. In het begin veelal sociaal ingestoken initiatieven van individuele bedrijven. In de zestiger- en zeventigere jaren, mede door de dan sterke vakbonden, wordt de pensioenuitvoering sectorgewijs georganiseerd en komen bedrijfstakpensioenfondsen op. Met de hoge rente in die tijden, was er met een rekenrente van 4% sprake van min of meer gratis geld. En iedereen kon een pensioenfonds besturen.

De ‘natuur’ veranderde, de in de tachtiger jaren ingezette daling van de rente zette werd problematisch in de negentiger jaren. Er moest risicovoller belegd worden. Tegelijkertijd begon het begrip branchevervaging. De duidelijke gescheiden sectoren van vroeger gingen meer in elkaar op. Pensioenfondsen dienden zich aan te passen. Na een aantal financiële crises werd de druk op pensioenfondsen extra opgevoerd. Overheid en toezichthouders kwam met maatregelen waaronder financiële eisen (FTK) en governance eisen (deskundigheid, bestuurlijke opzet). Nu wordt er overgegaan naar een nieuw pensioenstelsel.

Gevolgen voor de sector: van de circa 1000 pensioenfondsen pakweg 25 jaar geleden zijn er nu nog zo’n 170¹ over. Tegelijkertijd zijn er nieuwe pensioenuitvoerders bijgekomen. Denk aan de PPI en het APF. Pensioenfondsen zijn samengegaan, zijn gestopt en hebben het opgebouwde pensioen ondergebracht bij verzekeraars, bedrijfstakpensioenfondsen, APF-en een PPI’s.

Terug naar het darwinisme. In de planten- en dierenwereld is er niet sprake van een bewust gestuurd proces waardoor vooraf duidelijk is welke soort blijft bestaan in de huidige vorm dan wel aangepaste vorm. Maar hoe werkt dit dan bij het pensioenfonds? Overkomt het een pensioenfonds?

Ik denk dat het pensioenfondsen niet (behoeft) te overkomen. Dit is waar op risicomanagement gebaseerde strategie een rol speelt. Wat bedoel ik daarmee? Een pensioenfonds, als bewuste organisatie, zorgt ervoor dat de volgende zaken aanwezig zijn:

1. Een doorlopende analyse en reflectie van relevante ontwikkelingen in zijn ecosysteem. Het ecosysteem omvat onder andere de stakeholders (waar onder werkgever(s), deelnemers, administrateurs, vermogensbeheerders, toezichthouders), de maatschappij, de financiële markten, de politiek, ‘de technologie’ en andere pensioenuitvoerders.
2. Een stevige interne governance (bestuur – intern toezicht – medezeggenschap).
3. Een stevige operationele uitvoering (inbesteed danwel uitbesteed)
4. Een op de kennis en inzichten van 1 gebaseerde strategie waarvan de haalbaarheid expliciet wordt vastgesteld.
5. Geluk, hoe raar het ook klinkt. De punten 1 tot en met 4 heb je in de hand. Met betrekking tot de executie en omstandigheden komt er ook een stukje geluk bij kijken. Zonder de meteoriet van 66 miljoen jaar geleden had ik dit stuk niet geschreven.

Ik hoor vaak, en dat is deels ook terecht, het pensioenfonds is er niet ‘voor’ het pensioenfonds. Dat klopt. Het pensioenfonds is er om de deelnemers het best mogelijke pensioen te geven. Dit komt niet bij toeval tot stand. Daar is bewust beleid voor nodig (en een stukje geluk).

Het bewust en gestructureerd doorlopen van de strategische beleidscyclus en doorlopende monitoring en evaluatie is van belang. De toezichthouder en Pensioenfederatie werken hard om bestuurders hiermee te faciliteren en daarmee ‘bewust darwinisme’ mogelijk te maken.

Beste bestuurder hoe bewust bent u bezig met het permanent passend (fit) zijn van uw pensioenfonds binnen uw eigen ecosysteem? En ziet u de 4 (of 5) genoemde zaken in dit artikel dan ook in dat licht?

¹ Bron: website DNB