Pensioen; in de basis simpel
Als mensen horen dat wij iets met pensioen doen, is de reactie vaak: “oeh ingewikkeld”. Als er voldoende tijd is voor een praatje zeggen wij graag dat pensioen helemaal niet ingewikkeld is. Het is eigenlijk heel eenvoudig: “Je doet maandelijks geld in een pot voor later en als je niet meer werkt haal je er telkens wat uit”. Zo simpel zou het moeten zijn.
Al snel komt dan het gesprek op hoeveel geld er dan in de pot moet, hoe lang je nog zal leven, hoe je het geld tussentijds laat renderen en hoe je dat zo efficiënt mogelijk doet. Wij moesten aan dergelijke gesprekken denken toen wij het pensioenakkoord lazen. Dat wil zeggen de memorie van toelichting bij de wet toekomst pensioenen. Voor het gemak zullen wij die wet “het pensioenakkoord” noemen.
Pensioenakkoord gaat over herstel van vertrouwen
Het pensioenakkoord gaat in essentie over het begrip “vertrouwen”. Het vertrouwen in ons pensioenstelsel heeft een deuk opgelopen door veel verschillende oorzaken zoals vergrijzing, dalende rentes, individualisering, achterblijvende indexaties en de herhaalde dreiging van kortingen. Het pensioenakkoord moet het vertrouwen in het pensioenstelsel herstellen en wordt volgens ons impliciet met drie begrippen uitgewerkt: “uitlegbaarheid”, “betaalbaarheid” en “uitvoerbaarheid”.
Uitlegbaarheid
Zoals steevast in de plagerige discussie blijkt wordt “pensioen” pas ingewikkeld door de vele eisen die aan de uitwerking worden gesteld. Rekenrentes, langleven-risico, doorsneepremie, ALM-studie en andere kernbegrippen zijn een brug te ver voor mensen die net begrepen hebben wat een ‘franchise’ is. Het moet dus veel simpeler.
En simpele stellingen rond het pensioen zijn zeker mogelijk. In een (ver) verleden was een eindloonregeling redelijk simpel uit te leggen aan werknemers: “Dit is uw pensioen (aanspraak is duidelijk) en uw werkgever ziet wel wat het kost (premie is onduidelijk)”. Dat bleek door de oplopende kosten voor de werkgever niet houdbaar als gevolg van vergrijzing, arbeidsmobiliteit en dergelijk. Ook een zuivere premieregeling is in simpele termen uit te leggen aan werknemers: “Dit is wat het kost (de premie is duidelijk) en we zien wel wat het oplevert (pensioen is onduidelijk)”. Pensioen is dus wel uitlegbaar zolang het simpel blijft en daar zit het venijn bij het pensioenakkoord.
De term “uitlegbaarheid” heeft in het pensioenakkoord drie betekenissen afhankelijk van de fase van de transitie.
Eerlijk, begrijpelijk of inzichtelijk
In het pensioenakkoord wordt vaak gesteld dat de verdeling van reserves of rendementen “uitlegbaar” moeten zijn. Daarbij wordt verwezen naar het als “eerlijk ervaren” van de verdeling. Met “uitlegbaarheid” wordt ook verwezen naar het “begrijpelijker” maken van de pensioenregeling, dat is een van de doelstellingen van het pensioenakkoord. En tot slot moet het nieuwe pensioenstelsel zorgen dat mensen beter begrijpen hoe hun pensioen zich ontwikkelt en wat de risico’s zijn en wie die dragen, met andere woorden het moet “inzichtelijker”.
Tijdens de pensioentransitie betekent “uitlegbaar” vooral “eerlijk”, bij het vormgeven van de pensioenregeling wil “uitlegbaar” vooral zeggen dat het “begrijpelijk” moet zijn en bij de uitvoering van de pensioenregeling is “uitlegbaar” vooral te lezen als “inzichtelijk” maken van de pensioenopbouw en omvang.
Betaalbaarheid
De betaalbaarheid was een van de eerste zorgen rond pensioen. Van eindloon als standaard zijn we jaren geleden massaal overgegaan naar middelloon als standaard. Dat alles met het doel het pensioenstelsel beter te laten aansluiten op de arbeidsmarkt, eerlijker, individueler en vooral betaalbaarder te maken.
Met het pensioenakkoord gaat iedereen, of je wil of niet, over naar de standaard van een (beschikbare) premieregeling en daarvan zijn de kosten vooraf bekend, namelijk de premie voor de regeling.
Uitvoerbaarheid
Het begrip uitvoerbaarheid heeft in het pensioenakkoord betrekking op twee verschillende aspecten. Enerzijds de uitvoerbaarheid van de transitie van het huidige systeem naar de verbeterde-premieregeling of het nieuwe pensioen contract. Anderzijds wordt met uitvoerbaarheid verwezen naar de uitvoering van de nieuwe regeling. In deze laatste context bespreek ik hier de uitvoerbaarheid.
Uiteraard moet een regeling uitvoerbaar zijn, dat is eigenlijk een loos vereiste, maar het krijgt een diepere betekenis als het in samenhang wordt gezien met “uitlegbaarheid” en “betaalbaarheid”. Want als je voldoende actuarissen, financial engineers en programmeurs bij elkaar zet is (vrijwel) elke regeling uit te voeren maar is het maar de vraag of het nog uitlegbaar of door de complexe uitvoering betaalbaar is.
Uitruil tussen uitlegbaar, betaalbaar en uitvoerbaar
Het pensioenakkoord gaat in de opzet uit van een uitruil tussen uitlegbaarheid, betaalbaarheid en uitvoerbaarheid.
Hoewel “uitlegbaarheid” veelvuldig wordt benoemd is het nauwelijks inhoudelijk ingevuld. En dat terwijl DNB en AFM dat in transitie- en communicatieplannen gaan beoordelen!
Voor de “betaalbaarheid” wordt de solidariteitsreserve opgevoerd en voor de “uitvoerbaarheid” wordt invaren tot standaard verheven. De lusten en lasten van invaren moeten “eerlijk” verdeeld worden evenals verschillen in de beleggingshorizon van generaties. Om deze eerlijkheid (uitlegbaar) te realiseren worden het beschermingsrendement en leeftijdsafhankelijke toedelingsregels voor overrendement geïntroduceerd aan de hand van nieuwe concepten als risicodraagkracht en risicobereidheid.
Deze willekeurige opsomming van nieuwe grootheden maakt duidelijk dat “betaalbaarheid” voor sommige deelnemers (eerlijkheid) op gespannen voet staat met “uitlegbaarheid” in de betekenis van begrijpelijk en inzichtelijk. En bovendien leiden meer regels tot een complexere uitvoerbaarheid en grotere foutgevoeligheid. Bijvoorbeeld doordat de risicohouding en risicodraagkracht van de deelnemers minimaal eens in de vijf jaar moet worden vastgesteld wat weer direct gevolgen heeft voor het beleggingsbeleid en kans op fouten bij complexe regelingen groter is.
Pensioen is beloning
Met het pensioenakkoord en de daaropvolgende pensioentransitie heeft u (als werkgever samen met de werknemers) de kans om het pensioen (weer) een inzichtelijk en begrijpelijk onderdeel van de beloning te maken. Een nader te bepalen percentage van het salaris gaat in de pensioenpot en dat geeft een directe en inzichtelijke koppeling tussen salaris en pensioen als onderdeel van de totale beloning. De directe koppeling komt er, dat is de pensioenpremie. Of die koppeling ook inzichtelijk wordt in de pensioenpot is afhankelijk van het aantal “complicerende elementen” dat in de nieuwe regeling wordt opgenomen. Denk daarbij aan toedelingsregels, beschermingsrendement, solidariteitsreserve en dergelijke. Houdt daarom de ”uitlegbaarheid” in de betekenis van eerlijk, begrijpelijk en inzichtelijk scherp voor ogen!